Op 20 december 1815 verloofde de Russische Anna Paulowna met koning Willem II, maar er valt meer over haar te vertellen dan dat ze slechts ‘de vrouw van’ was. Wist u dat ze Nederlands sprak, dat ze veel make-up gebruikte en dat conservator Paul Rem een beetje verliefd op haar is?
“Mooi poortgebouw, maar waar is nu het paleis? Ik denk dat Anna Paulowna iets dergelijks dacht toen ze Het Loo voor het eerst zag.” Natuurlijk kan conservator Paul Rem geen gedachten lezen en al helemaal niet van iemand die al anderhalve eeuw niet meer onder ons is. Maar na zich jarenlang verdiept te hebben in ‘een van de meest kleurrijke vorstinnen die Nederland heeft gekend’ (aldus Het Loo), kan hij zich wel in haar verplaatsen.
Tekst gaat verder onder de foto
In gedachten is hij met haar meegereisd, toen ze tweehonderd jaar geleden de lange tocht van Sint-Petersburg naar Nederland maakte. Hij heeft haar zien dansen in de balzaal van het Winterpaleis, juwelen schitterend in het kaarslicht van tientallen kroonluchters. En hij was erbij toen de jonge Nederlandse prins Willem haar voor het eerst zag – ‘hij viel als een blok voor me’, zou ze later zeggen.
Warme gevoelens voor nieuwe familie
Die dag dat ze elkaar ontmoeten, in januari 1816, weten ze dat ze met elkaar zullen trouwen. “Dan is het wel zo fijn als je samen door een deur kunt, er was absoluut een klik”, aldus Rem. En dat is niet vanzelfsprekend als je elkaar alleen maar kent van beschrijvingen van anderen. “En natuurlijk hadden ze miniatuurportretten van elkaar gezien, zo’n uitwisseling was heel gebruikelijk op de koninklijke huwelijksmarkt.” Als Anna had gewild, had ze het huwelijk kunnen afblazen. “Peter de Grote had bepaald dat iedere vrouwelijke Romanov uitgehuwelijkt mocht worden, maar dat de vrouw zelf de laatste stem had: ja of nee. Dat ze inderdaad met elkaar getrouwd zijn, wil zeggen dat ze er echt voor gegaan zijn.”
En dat moet de initiatiefnemer van het huwelijk, Anna’s broer tsaar Alexander I, plezier hebben gedaan. Maar wat moest de vorst van het grote Rusland met het kleine Nederland? Paul Rem: “Het was pure politiek. De Oranjes lijken internationaal echt te gaan meetellen nu ze van stadhouders koningen zijn geworden, en sinds de Slag bij Waterloo wordt de Prins van Oranje vereerd als een held. Bovendien hoopt Alexander via zijn jongste zus de banden met het nieuwe land ten noorden van het mede door hem verslagen Frankrijk te verstevigen.” Maar voor Anna is het meer dan politiek. “Zij voelde wel een band met ons land. Als er één land in West-Europa was dat een dierbare connectie met de Romanovs had, dan was dat Holland. Ons land werd, dankzij Peter de Grote, gezien als de bakermat van de beschaving in Rusland. En die prins Willem, met zijn internationale status als oorlogsheld, beviel haar.”
En dus vindt op 21 februari 1816 in Sint-Petersburg het huwelijk plaats tussen de Prins van Oranje en grootvorstin Anna Paulowna. Alle denkbare pracht en praal wordt uit de kast getrokken. “Het huwelijk was een staatsaangelegenheid, dus iedereen van betekenis was er: familie, de hele senaat, het kerkbestuur. Eerst wordt in de kerk van het Winterpaleis het Russisch-orthodoxe huwelijk gesloten, dan zegent Willems hofpredikant het huwelijk protestants in. En dan volgen maanden vol sledetochten, parades, feesten, banketten en ontvangsten. Willem vindt het allemaal prachtig, hij geniet. Het past helemaal bij hem vond hij.”
Maar dan breekt het moment aan dat Anna afscheid neemt van haar familie en met haar echtgenoot en relatief klein gevolg vertrekt richting Nederland. Op 23 augustus komt het prinselijk paar in de buurt van Nijmegen de grens over, waarna ze doorreizen naar Paleis Het Loo. Een dag later viert koning Willem I daar zijn verjaardag. “Anna Paulowna koesterde direct warme gevoelens voor haar nieuwe familie”, vertelt Rem, “maar ze moest wel wennen. Ze werd hier geconfronteerd met een klein land, een kleine bevolking, kleine paleizen. Ik denk dat het feit dat ze zich niet echt kon terugtrekken in enorm grote staatsie haar het meest heeft aangegrepen.
Het Loo was het paleis van haar schoonvader, als hij neerstreek, volgde je. Alle leden van de familie hadden daar kleine appartementen, en dan bedoel ik ook echt klein. Anna Paulowna’s slaapkamer bijvoorbeeld is nu teruggebracht naar de tijd dat het de kleedkamer van koningin Mary was, echt een heel klein kamertje. Dan had ze ook nog een gemeenschappelijke salon. Je zit echt op elkaars lip, maar Het Loo was dan ook nooit bedoeld als vorstelijke residentie maar als jachtslot.”
Die kleine paleizen zijn niet alleen anders dan wat Anna gewend is, het levert ook praktische problemen op. Paul Rem: “Willem schrijft al vanuit Rusland aan zijn vader: Anna Paulowna neemt zoveel mee dat onze paleizen te klein zullen zijn. Hij had wel een punt. Ze nam Russischorthodoxe zangers, priesters en dierbare hovelingen mee. En dan nog honderd kisten met de huwelijksuitzet, dat ging met een schip via de Oostzee naar Nederland. Ik denk dat het transport uit drie onderdelen bestond: de ‘kleine’ bruidsstoet, dan alles wat er nog aan mensen achteraan hobbelt, en die fabuleuze bruidsschat.”
Die bruidsschat komt in september aan in de haven van Amsterdam. Op de gedetailleerde inventarislijst staat exact vermeld wat er in al die kisten zit. Juwelen bijvoorbeeld, en serviezen en siervoorwerpen. Opvallend zijn de attributen voor de uitoefening van het Russisch- orthodoxe geloof – de zangers en priesters moeten rond dezelfde tijd zijn aangekomen. Paul Rem: “De tsaar had bepaald dat Romanovvrouwen in het buitenland altijd Russisch-orthodox zouden blijven. Wat de Oranjes betreft had een katholiek toen niet gekund, maar dit was zo exotisch, hier viel wel een mouw aan te passen. De kinderen uit het huwelijk zouden Nederlands Hervormd opgevoed worden, maar Anna Paulowna behield haar godsdienst. En ze had in de paleizen altijd haar eigen Russische kapel.”
Familie ging voor
Veel van wat Anna Paulowna uit Rusland heeft meegenomen, is in de loop der jaren verloren gegaan. “Porselein breekt, dus er mist een en ander van het omvangrijke tafelservies dat ze meenam. Bovendien worden onderdelen van Anna Paulowna’s huwelijksservies nog steeds gebruikt bij staatsbanketten, dus het slijt. Van haar juwelen is veel naar haar dochter Sophie (de groothertogin van Saksen-Weimar- Eisenach, red.) gegaan. De Duitse monarchieën regeren natuurlijk niet meer en families hebben veel verkocht. Het zou ook zomaar kunnen dat koningin Emma heeft gezegd: laat ik die ouderwetse juwelen van tachtig jaar geleden maar eens aanpassen, laten we daar wat moois van maken voor Wilhelmina, die binnenkort koningin gaat worden. Maar ik heb het geluk dat Anna Paulowna in een gulle bui – ze was gul – een parure ter plekke afdeed om als huwelijksgeschenk te geven aan de zoon van haar dierbare grootmeesteres. Het zijn twee broches, oorhangers en een prachtig collier, met amethisten, parels en diamanten. De juwelen zijn altijd in die familie gebleven en zijn op de expositie te zien.”
Helaas is van de kleding van de koningin niets bewaard gebleven. Paul Rem: “Het was gebruikelijk om bij de dood van een vorstin haar jurken te verdelen onder de vrouwelijke familieleden, en wat overbleef aan hogere leden van de hofhouding te geven. Ik weet zeker dat er ergens op een Nederlands kasteel een grote koffer staat waarop staat ‘verkleedkleding’ met daarin een jurk van Anna Paulowna. Daar kom je nooit achter natuurlijk, maar ik weet het zeker.”
Hoewel Anna gewend was aan enorme paleizen vol marmer en bladgoud, weet ze de bescheiden Nederlandse paleizen wel degelijk te waarderen. “Anna Paulowna en Willem gingen wonen in het zeer bescheiden Haagse Paleis Kneuterdijk. En toch voelde Kneuterdijk, en ook Paleis Soestdijk dat ook niet echt groot is, als thuis. Ik denk dat dat komt doordat zij in de eerste plaats moeder en echtgenote was. Familieleven ging bij haar voor, haar belangrijkste taak lag daarin. En daarin voelde ze zich veilig. Ze noemt dat ‘het eenvoudige leven’. Maar ook haar vorstelijke rol speelde ze met verve, ze pakt echt uit met haar kleding en juwelen, en weet zich als een echte vorstin te presenteren.”
Belezen en welbespraakt
Tot op hoge leeftijd blijft ze zich bewust van haar status. “Er is een omschrijving van een diplomaat die haar ziet bij een muziekuitvoering, als ze al weduwe is: overdekt met juwelen, zwaar opgemaakt”, vertelt Paul Rem. “Ik vermoed dat haar overdadige gebruik van make-up te maken heeft met de Russische volkskunst, veel van het hof is daarop geënt.”
Opvallend voor een periode waarin de voertaal aan de hoven Frans is, en alle royals dus goed met elkaar kunnen communiceren, spreekt Anna Paulowna Nederlands. Paul Rem: “Waarschijnlijk had dat te maken met haar beroemde voorvader Peter de Grote, die sprak ook Nederlands. Ze moet gedacht hebben: wat hij kan, kan ik ook. Ik denk sowieso dat ze een heel intelligente vrouw was. Ze was belezen, wel- bespraakt en sociaal door de wol geverfd. Ik ben wel een beetje verliefd denk ik. Ik zou wel met de teletijdmachine van Suske en Wiske terug willen gaan naar het Brussel van 1825 of zo, en haar dan ten paleize aanschouwen. Ik zou niets durven zeggen, en dat hoort ook niet volgens het protocol, maar ik zou haar met open mond aanstaren.”
Lees meer over juwelen: bloedrode en bloedmooie robijnen.
